Quan Triệu Tường được cho là hình ảnh Quan Lớn Đệ Thập một trong mười dinh quan lớn trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Ngài là con của Vua Cha Bát Hải Động Đình trong tín ngưỡng Tứ Phủ với công lao cùng vua cha chống quân xâm lược nước Nam. Ngài được tôn là  tôn quan thứ 10 trong hàng Lục Phủ Tôn Quan và hay được thỉnh đến sau hàng Ngũ Vị Tôn Quan. Trong bài viết này, ban biên tập tổng hợp các thông tin về sự tích, thân thế, công lao, và đền thờ Quan Lớn Đệ Thập.

“…Đã nên đấng khôi đai đệ nhất

Dải Hoành Sơn khởi vận hoàng đồ

Sắc vàng choi chói ngàn thu

Lầu son phủ tía đế đô muôn đời…”

Quan Triệu Tường, Quan Lớn Đệ Thập là ai ?

Quan Triệu Tường được cho là hình ảnh của Quan Lớn Đệ Thập – một trong mười vị tướng của Vua Cha Bát Hải Động Đình trong tín ngưỡng Tứ Phủ. Về thân thế Nguyễn Hoàng được cho là hiện thân của Quan Hoàng Triệu,  là người Gia Miêu ngoại trang, huyện Tổng Sơn, phủ Hà Trung, xứ Thanh Hoa.

Ngài sinh ngày Bính Dần, tháng Tám, năm Ẫt Dậu (1525), là con trai thứ hai của Ngài Nguyễn Kim (Cam) – người có công tôn lập Trang Tông Dụ hoàng đế, húy là Ninh lên ngôi vào năm 1533 mở đầu thời kỳ nhà Lê Trung Hưng, được vua Lê tôn là Thượng phụ Thái sư Hưng quốc công, chưởng nội ngoại sự, sau này được triều Nguyễn suy tôn là Triệu Tố Tĩnh Hoàng đế.

Khi anh trai bị hãm hại, nghe tiếng Trạng nguyên Nguyễn Bỉnh Khiêm là người giỏi về thuật sổ, từng làm tới chức vị Thái Bảo trong triều Mạc, ngài Nguyễn Hoàng liền bí mật sai người tới hỏi về kế sách giữ mình thì được Trạng khuyên: “Hoành Sơn nhất đái – Vạn đại dung thân”, đại ý chỉ vùng đất tại dãy núi Hoành Sơn có thể dung thân muôn đời. Hiểu ỷ, Ngài nhờ chị gái là Ngọc Bảo nói với Trịnh Kiểm tâu lên vua Lê để xin vào trấn đất Thuận Hóa.

Mùa Đông, tháng Mười, năm Mậu Ngọ (1558), Ngài vâng mệnh vua Lê, Ngài đem theo những người bộ khúc đồng hương ở Tổng Sơn và những người nghĩa dũng xứ Thanh Hoa lên đường vào trấn thủ đất Thuận Hóa. Ngài vỗ về quân dân, thu dùng hào kiệt, sưu thuế nhẹ nhàng, được dân mến phục, bẩy giờ thường được gọi là chúa Tiên. Nghiệp đế dựng nên, thực là xây nền từ đẩy.

Tháng 5 năm Nhâm Thìn (1592), Ngài đem binh quyền ra Đông Đô yết kiến vua Lê, được phong làm Trung quân đô đốc phủ tả đô đốc chưởng phủ sự Thái úy Đoan quốc công. Ngài đã có nhiều công lao giúp nhà Lê trong việc tiễu trừ nhà Mạc. Ông là người đã đem quan truy đuối họ Mạc đến tận đất Cao Bằng. Tháng 5 năm Canh Tý (1600), Ngài đem cả tướng sĩ thuyền ghe bản bộ đi đường biển trở về Thuận hóa. Từ đẩy Ngài và các thế hệ con cháu kế tiếp liên tục mở rộng bờ cõi về phía Nam, xây dựng nên một đất nước thống nhất dưới quyền của Vương triều Nguyễn.

Tháng 6, ngày Canh Dần, năm Quý Sửu (ngày 03 tháng 6 ẲL năm 1613), Ngài yếu mệt, cho triệu vời hoàng tử thứ 6 và các thân thần đến trước giường căn dặn rằng:

“Đất Thuận Quảng phía Bắc có núi Ngang (Hoành Sơn) và sông Gianh (Linh Giang) hiểm trở, phía Nam có núi Hải Vân và núi Đá Bia vững bền. Núi sẵn vàng sắt, biển có cá muối, thật là đất dụng võ của người anh hùng. Nếu biết dạy dân luyện bỉnh để chổng chọi với họ Trịnh thì đủ xây dựng cơ nghiệp muôn đời…”.

Ngày ấy Ngài băng hà, hưởng thọ 89 tuổi, ban đầu thì an táng ở núi Thạch Hãn (xã thuộc huyện Hải Lăng, Quảng Trị), sau cải táng ở núi La Khê (xã thuộc huyện Hương Trà, Thừa Thiên-Huế; năm Minh Mệnh thứ 2, phong núi ấy làm núi Khải Vận).

Là vị tướng mưu lược, có tầm nhìn xa trông rộng và hết mực tin dùng người tài và khoan thư sức dân, Nguyễn Hoàng đã dốc sức dốc tâm để xác lập chủ quyền biển đảo, mở mang giao thương quốc tế cũng như xây dựng các khu thương mại tự do để nâng cao nền kinh tế,… Có thể nói, công lao của Ngài đã gây dựng cơ nghiệp lâu dài cho con cháu về sau, đồng thời tạo tiền đề để Vương triều nhà Nguyễn khi đó phát triển và lớn mạnh với 13 vị vua. Qua sự trị vì của nhà Nguyễn, giang sơn đất Việt thống nhất từ Bắc vào Nam và giữ vững được quyền lãnh thổ các hải đảo trên biển Đông.

Ngài được triều Nguyễn suy tôn là Thái Tổ Gia Dụ Hoàng Đế. Ngài cũng luôn sống mãi trong tiềm thức tâm linh của người Việt là vị Chúa, vị Nhân thần đáng kính muôn đời.

Quan Triệu Tường được đồng nhất với Quan Lớn Đệ Thập

Trong vùng Thanh Hóa, một số nơi đồng nhất Quan Triệu Tường là Ông Hoàng Đôi (Quan Hoàng Đôi). Điều này đã được một số tài liệu chứng minh là không đúng với các yếu tố sau:

Quan Hoàng Đôi là vị tướng giáng trần cùng thời với Quan Hoàng Bảy Bảo Hà vào khoảng thời gian 1740 – 1786 và hai Ông cùng chinh chiến với nhau như những người anh em. Trong bản văn ông Hoàng Đôi cũng nhắc đến địa danh Bảo Hà. Trong khi đó Quan Triệu Tường lại góp công đánh giặc Mạc phù nhà Lê vào những năm 1620 -1677.

Theo tín ngưỡng Tứ Phủ, Quan Hoàng Đôi thuộc Nhạc Phủ còn Quan Triệu Tường thì không. Người ta hay thỉnh Quan Triệu Tường như một vị thuộc hàng Quan Lớn. Vì vậy, với tài năng đức độ và những công lao to lớn trong việc xây dựng nước nhà, Quan Triệu Tường được đồng nhất hình ảnh với Quan Lớn Đệ Thập thời Hùng Vương.

>> Xem thêm: 

Quan Lớn Đệ Bát sự tích và đền thờ quan

Sự tích Quan Lớn Đệ Lục và đền thờ quan

Công lao của Quan Triệu Tường – Nguyễn Hoàng

Trong suốt 55 năm ở Thuận – Quảng, nhẫn nhịn để chờ thời cơ, lập chí lớn, gây dựng cơ nghiệp lâu dài để lại cho con cháu mai sau, Ngài vừa là một vị tướng mưu lược, vừa là một vị Chúa khôn ngoan lại có lòng nhân đức, thu phục hào kiệt, vỗ về dân chúng và lo phát triển kinh tế, mở rộng bờ cõi đất nước xuống phía nam, mở đầu cho việc hùng cứ phương nam của 9 đời chúa Nguyễn, tạo tiền đề cho việc thành lập Vương triều nhà Nguyễn bao gồm 13 vua.

Ngài là người có tầm nhìn của một nhà chiến lược xuyên thế kỷ: Ngài hướng ra Bắc mong khôi phục nhà Lê, hướng vào Nam để mở mang bờ cõi; hướng ra các đảo trên biển Đông xác lập chủ quyền quốc gia; mở mang giao thương quốc tế, lập nên các khu thương mại tự do để làm cho Đàng Trong giầu mạnh; tin dùng người hiền tài, vỗ về khoan thư sức dân cho nên Ngài được dân chúng Thuận Quảng cảm mến, thường gọi Ngài là Chúa Tiên.

Ngài được các vua triều Nguyễn sau này suy tôn là Thái Tố Gia Dụ Hoàng Đế, lăng gọi là Trường Cơ.

Quan hoàng Triệu Tường – ngài Nguyễn Hoàng, vị Nhân thần có nhiều công lao trong sự nghiệp xây dựng và mở mang bờ cõi mở đầu cho việc hùng cứ phương nam của 9 chúa Nguyễn, tạo tiền đề cho việc thành lập Vương triều bao gồm 13 vua nhà Nguyễn.

Nhà Nguyễn – bao gồm cả các chúa Nguyễn và các vua Nguyễn – đã để lại một di sản lớn lao nhất cho dân tộc là một giang sơn đất nước trải rộng trên lãnh thố thống nhất từ Bắc chí Nam, bao gồm cả đất liền và các hải đảo trên biển Đông.

Trên lãnh thổ đó là một di sản văn hóa đồ sộ bao gồm cả văn hóa vật thể và phỉ vật thể. Quần thể di tích cổ đô Huế đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới từ 11/12/1993 và đến ngày 07/11/2003 Nhã nhạc cung đình Huế lại được công nhận là kiệt tác truyền khẩu và di sản văn hóa phỉ vật thể của nhân loại. Hội An cũng là một cảng thị tiêu biểu và khu di tích phố cổ Hội An cũng đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới vào ngày 04/12/1999. Chưa có một thời kỳ lịch sử nào để lại cho dân tộc ba di sản văn hóa được thế giới công nhận và tôn vinh với những giá trị mang ỷ nghĩa toàn cầu như vậy.

Khi sinh thời Ngài là một vị tướng lĩnh, một vị quan lớn, một vị Chúa tài năng, đức độ, trí dũng song toàn có nhiều công lao to lớn và căn bản với đất nước. Khi mất Ngài là một vị Nhân thần anh linh luôn phù hộ cho nhân dân và xã tắc, đó là Quan Hoàng Triệu Tường – ngài Nguyễn Hoàng, đức Thái tố Gia dụ Hoàng đế, vị Chúa và là vị Nhân thần mãi trường tồn trong đời sống tâm linh của nhân dân và luôn được khắc ghi những công lao to lớn của Ngài trong lòng dân tộc Việt Nam.

Hầu giá Quan Lớn Đệ Thập

Người ta thường thỉnh Quan Lớn Đệ Thập về sau hàng Ngũ Vị Tôn Quan, Quan Lớn Điều Thất và Quan Lớn Đệ Bát trong hàng Lục Phủ Tôn Quan. Khi về ngự đồng, ngài mặc áo vàng. Sau đó tấu hương, khai hoang và múa cờ  (cờ lớn vuông, ngũ sắc).

Bản văn Quan Triệu Tường

Chí càn khôn nổi miền Nam Việt

Đất Thanh Hoa dân kiệt địa linh

Tấu quan Hoàng Triệu giáng sinh

Vào nhà Nguyễn tộc nên danh tướng tài.

Ông hoàng con vua thứ hai

Đời Lê Thái Tổ quản cai triều đình.

Có nhà họ Mạc bất bình

Vua sai quan Triệu đề hành binh sang.

Khi đi tế độ nghiêm trang

Khi về đóng đất Tống Sơn,Triệu Tường.

Hay đâu sự lạ phi thường

Hoàng về cho tới Triệu Tường xứ Thanh.

Bái đô còn dấu anh linh

Công người ghi để sửa xanh muôn đời.

Việt sử chép đời Lê Thái Tổ

Đức Nguyễn Kim phò chúa an dân

Sinh ông Hoàng Triệu trung thần

Đã hay kinh sử lại nhuần binh thư.

Giận họ Mạc quyết trừ căn thảo

Đấng trung thần giữ đạo Khương Duy

Ra tay huấn luyện binh kỳ

Làm cho họ Mạc khiếp uy nhường tài.

Đã nên đấng khôi đai đệ nhất

Dải hoành sơn khời vận hoàng đồ

Sắc vàng choi chói ngàn thu

Lầu son phủ tía đế đô muôn đời.

Đất Đại Việt chia Trung, Nam, Bắc

Khí anh linh đệ nhất kỳ trung

Đất Thanh Hoa giời để một dòng

Trời sinh đấng anh hung cái thế.

Triều Lê kỷ có nhà Nguyễn thị

Trời định sinh đệ nhị vương quan

Vẻ tốt tươi lá ngọc cành vàng

Tài văn võ đôi đường kiêm vẹn cả.

Giận ngụy Mạc quy mô dân xã

Lê quốc công chỉ hám cầu tài

Quan Triệu ngài vâng lệnh bài sai

Đề binh mã ra ngoài Bắc trấn.

Vận thần toán bày binh bố trận

Mạc thế cùng chiếu cuốn thu quân

Nẻo Cao Bằng ,Mạc chúa ẩn thân

Ra lệnh chỉ cư dân định cảnh.

Ca khải tấu triều đình phụng mệnh

Gió đưa lay phút lánh cõi tiên

Sổ vàng choi chói đề tên

Sắc truy tặng ngũ môn chủ soái.

Lập đền thờ Triệu quan thành ngoại

Biển vàng ban truyền tới hậu lai

Thỉnh quan giá ngự đền đài

Khuông phù đệ tử đời đời vinh hoa.

Đền thờ Quan Lớn Đệ Thập Triệu Tường

Hiện nay ở miền Bắc chỉ còn thấy 2 nơi có đền thờ Quan Triệu Tường, trong đó:

• Đền Hoàng ở làng Chèm thuộc địa phận xã Liên Mạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Tương truyền đền được xây lên để thờ Ngài ngay trên đất nơi Ngài đóng quân khi ra Đông Đô giúp vua Lê đánh nhà Mạc.
• Ngôi đền Đức Ông thờ Quan Triệu Tường tọa lạc tại địa phận Gia Miêu, Hà Long, Hà Trung, Thanh Hóa. Vào những năm 1960, ngôi đền bị tàn phá nặng nề, kéo theo toàn bộ kiến trúc và những di tích văn hóa giá trị lịch sử của ngôi đền. Sau 30 năm, vào năm 1990 thì đền Quan Hoàng Triệu Tường được phục dựng lại, trở thành địa điểm tâm linh thiêng liêng thờ Quan Triệu Tường. Năm Đến năm 1993, đền đã được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp Tỉnh. Cứ đến ngày 24/3 âm lịch thường niên, Xã Hà Long lại tổ chức lễ hội tại Đền Quan Hoàng Triệu Tường long trọng để tưởng nhớ công ơn Ngài, thu hút nhân dân gần xa hành hương tới đây thành kính tri ân công đức

Ngoài ra, Ngài còn được phối thờ tại Ban Tứ Phủ Thánh Hoàng tại một số đền phủ khác.

Khánh tiệc Quan Lớn Đệ Thập – Quan Triệu Tường

Ngày 13 tháng 7 âm lịch hàng năm là ngày tiệc Quan Triệu Tường

>>> Nhấn Subscribe để theo dõi các video về Phủ Dầy Nam Định tại kênh: Phủ Dầy Nam Định Official – YouTube

Quan Triệu Tường khi sinh thời Ngài là một vị tướng lĩnh, một vị quan lớn, một vị Chúa tài năng, đức độ, trí dũng song toàn có nhiều công lao to lớn và căn bản với đất nước. Khi mất Ngài là một vị Nhân thần anh linh luôn phù hộ cho nhân dân và xã tắc.